تاریخچه شب یلدا جشنی است که از هفت هزار سال پیش تاکنون در میان ایرانیان برگزار می‌گردد. هفت هزار سال پیش نیاکان ما به دانش گاه‌شماری دست پیدا کردند و دریافتند که نخستین شب زمستان بلندترین شب سال است. جشن شب چله، همچون بسیاری از آیین‌های ایرانی، ریشه در رویدادی کیهانی دارد. خورشید در حرکت سالانه خود، در آخر پاییز به پایین‌ترین نقطه افق جنوب شرقی می‌رسد که موجب کوتاه شدن طول روز و افزایش تاریکی شب می‌شود. اما از آغاز زمستان یا انقلاب زمستانی، خورشید دگرباره به سوی شمال شرقی باز می‌گردد که نتیجه آن افزایش روشنایی روز و کاهش شب است. آغاز بازگردیدن خورشید به سوی شمال شرقی و افزایش طول روز، در اندیشه و باورهای مردم باستان به عنوان زایش یا تولد دیگرباره خورشید دانسته می‌شد و آن‌را گرامی و فرخنده می‌داشتند.
در گذشته آیین‌هایی در این
هنگام برگزار می‌شده است که یکی از آنها جشنی شبانه و بیداری تا بامداد و
تماشای طلوع خورشید تازه متولد شده بوده است. جشنی که لازمه آن حضور
کهنسالان و بزرگان خانواده، به نماد کهنسالی خورشید در پایان پاییز بوده
است و همچنین خوراکی‌های فراوان برای بیداری دراز مدت که همچون انار و
هندوانه و سنجد، به رنگ سرخ خورشید باشند.
یکی دیگر از دلایل گرفتن جشن
در این شب زاده شدن ایزدمهر است. مهر به معنای خورشید و یکی از بغان ایرانی
و هندی است و تاریخ پرستش آن به سال‌ها پیش از زرتشت می‌رسد.
آیین‌های شب یلدا
یکی
از آیین‌های شب یلدا، تفال با دیوان حافظ است. مردم دیوان اشعار
لسان‌الغیب را با نیت بهروزی و شادکامی می‌گشایند و فال دل خویش را از او
می‌طلبند. در برخی دیگر از نقاط ایران نیز شاهنامه‌خوانی رواج دارد. نقل
خاطرات و قصه‌گویی پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها نیز یکی از مواردی است که یلدا
را برای خانواده‌های ایرانی دلپذیرتر می‌کند. اما همه این‌ها ترفندهایی
است تا خانواده‌ها گرد هم جمع شوند و بلندترین شب سال را با شادی و صفا سحر
کنند.
در سراسر ایران زمین، جایی را نمی‌یابید که خوردن هندوانه در شب
یلدا جزو آداب و رسوم آن نباشد. زیرا عده زیادی از مردم اعتقاد دارند که
اگر مقداری هندوانه در شب چله بخورند، در سراسر چله بزرگ و کوچک یعنی
زمستانی که پیش رو دارند سرما و بیماری بر آنها غلبه نخواهد کرد.
جشن یلدا و عادات مرسوم در ایران
ایرانیان نزدیک به چند هزار سال است که شب یلدا
آخرین شب پاییز را که درازترین و تاریکترین شب در طول سال است تا سپیده دم
بیدار می‌مانند و در کنار یکدیگر خود را سرگرم می‌دارند تا اندوه غیبت
خورشید و تاریکی و سردی روحیه آنان را تضعیف نکنند و با به روشنایی گراییدن
آسمان به رختخواب می‌روند تا لختی بیاسایند.
در آیین کهن بنا بر یک سنت
دیرینه آیین مهر شاهان ایرانی در روز اول دی ماه تاج و تخت شاهی را بر
زمین می‌گذاشتند و با جامه‌ای سپید به صحرا می‌رفتند و بر فرشی سپید
می‌نشستند. دربان‌ها و نگهبانان کاخ شاهی و همه برده‌ها وخدمتکاران در سطح
شهر آزاد شده و به سان دیگران زندگی می‌کردند. رئیس و مرئوس، پادشاه و مردم
عادی همگی یکسان بودند. البته درستی این امر تایید نشده و شاید افسانه‌ای
بیش نباشد.
خوراکی های شب یلدا
ایرانیان در این شب باقی‌مانده میوه‌هایی که انبار کرده بودند به همراه خشکبار و تنقلات می‌خورند و دور هم گرد هیزم افروخته می‌نشستند تا سپیده‌دم بشارت روشنایی دهد. زیرا به زعم آنان در این شب تاریکی و سیاهی در اوج خود است.
جشن یلدا در ایران امروز نیز با گردهم آمدن و شب‌نشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر برگزار می‌شود. مثل گویی که نوعی شعرخوانی و داستان‌خوانی است در قدیم اجرا می شده، به این صورت که خانواده‌ها در این شب گرد می‌آمدند و پیرترها برای همه قصه تعریف می‌کردند. آیین شب یلدا یا شب چله، خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه‌های گوناگون است که همه جنبه نمادی دارند و نشانه برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند، این میوه‌ها که اغلب دانه‌های زیادی دارند، نوعی جادوی سرایتی محسوب می‌شوند که انسان‌ها با توسل به برکت‌خیزی و پردانه بودن آنها، خودشان را نیز مانند آنها برکت‌آور می‌کنند و نیروی باروری را در خود افزایش می‌دهند.
همچنین انار و هندوانه با رنگ سرخ‌شان نمایندگانی از خورشید در شب به شمار می‌روند. علاوه بر این انار از دوران بسیار قدیم میوه‌ای مقدس شناخته شده است. انار حتی در ادیان بزرگ دنیا جایگاه ویژه‌ای دارد. در اساطیر و افسانه‌ها هم ذکر آن رفته است. در دین زرتشتی انار از درختان مینوی است و از عناصر مقدس و خجسته به شمار می‌رود. زرتشتی‌ها از شاخه‌ها و میوه آن در مراسم دینی خود استفاده می‌کنند.
گفته شده است در این شب مرسوم بوده درخت سرو را که نماد آزادگی، سربلندی و پایداری می باشد، آذین بندی می نمودند. در باور پیروان آئین مهر سرو در برابر نیروهای مرگ آور مقاوم بوده است . این درخت در تاریخ طولانی ایران زمین و ادبیات آن پیام آور پایداری و نامیرایی معرفی شده است. در این شب هم مثل جشن تیرگان، فال گرفتن از کتاب حافظ مرسوم است. حاضران با انتخاب و شکستن گردو از روی پوکی و یا پُری آن آینده‌گویی می‌کنند.
آداب و رسوم شب یلدا
آداب و رسوم تاریخچه شب یلدا در طول زمان تغییر چندانی نکرده است و طی هزاران سال همچنان مردم همان آداب و رسوم گذشته را با اندکی تغییر حفظ کرده اند. آداب و رسومی چون روشن کردن آتش، قصه خوانی، حافظ و شاهنامه خوانی و شب زنده داری.
ایرانیان باستان در گذشته شب یلدا را دور کرسی جشن می گرفتند؛ قبل‌تر از آن دور آتش جمع می‌شدند و این روزها مجدد با برپایی کرسی، محفل خود را گرم می‌کنند. آتش در گذشته نماد خورشید بود و برپا کردن آتش به خاطر پاسداش نور انجام می‌شده است. البته برخی هم عقیده دارند که آتش را برای برطرف کردن نحسی اهریمن و تاریکی روشن می‌کردند. وظیفه این آتش از بین بردن و فراری دادن تاریکی و نیروهای اهریمنی بوده است.
منبع : ویرگول